Suriye’de yeni dönem: Doğu Akdeniz’deki dengeler nasıl değişebilir?

Suriye’de Heyet Tahrir eş Şam’ın (HTŞ) iktidarı ele geçirmesi, Doğu Akdeniz’deki güç istikrarlarını değiştirme potansiyeli taşıyor.

Bölgede hiçbir ülkenin tanımadığı Kıbrıs’ın kuzeyindeki Türk idaresi dışında bir müttefike sahip olmayan Türkiye’nin bu değişimin kazananlarından olabileceği yorumları yapılıyor.

Beşar Esad’ın ülkeyi terk etmesinden sonra Şam’a giden ilk dışişleri bakanı, Türkiye’den Hakan Fidan oldu.

Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan ise ziyaretlerin artacağını söyledi ve “Suriye’nin kardeşi olarak yeni süreci en düzgün okuyan ülke konumundayız” dedi.

Peki bunun, pek çok devletin çekişmesine sahne olan, Libya’dan Ege’ye kadar deniz hududu uyuşmazlıklarının bulunduğu Doğu Akdeniz’de ne üzere sonuçları olabilir?

BBC Türkçe‘nin konuştuğu uzmanlara nazaran hem Suriye’deki değişim hem de ABD’de Trump’ın yeni devri Türkiye için çeşitli fırsatlar sunuyor.

Fakat yeni Suriye idaresiyle Doğu Akdeniz’deki deniz hudutlarını, son devirde Türk medyasında sıklıkla paylaşılan Mavi Vatan haritasına nazaran belirleyecek bir mutabakat mümkün olmayabilir.

‘Türkiye’nin bölgede yükselen gücü’

Kadir Has Üniversitesi Rektör Yardımcısı ve Milletlerarası Alakalar Öğretim Üyesi Prof. Mitat Çelikpala, Suriye’de iktidarı ele geçiren kümenin Türkiye’ye yakın duracaklarını gösteren işaretler olduğunu söylüyor.

Öte yandan Suriye’deki iktidar değişiminin çok yeni ve süratli bir halde gerçekleştiğini hatırlatarak “Suriye’de istikrar tesis edilemezse, bence tekrar bölgesel aktörlere ve global aktörlere muhtaçlık duyulacaktır” diyor ve ekliyor:

“O vakit da yeni kümeleşmeler karşımıza çıkacak. Bunu da şu anda varsayım etmek çok sıkıntı üzere geliyor bana.”

ABD merkezli fikir kuruluşu Atlantic Council’ın Global Güç Merkezi’nden kıdemli uzman Brenda Shaffer da Suriye’deki yeni tablonun Doğu Akdeniz ve Orta Doğu’daki güç istikrarını dramatik bir formda değiştirdiğini, bunun “Türkiye’nin bölgede yükselen gücünün bir başka göstergesi olduğunu” söylüyor.

Türkiye – Suriye deniz yetki alanı anlaşması

Ulaştırma ve Altyapı Bakanı Abdülkadir Uraloğlu, 24 Aralık’taki açıklamasında “ilerleyen zamanda” bir deniz yetki muahedesinin “muhtemelen” yapılacağını söyledi.

Uraloğlu “Doğu Akdeniz’deki çıkarlarımızın korunması noktasında orada bir vaziyet almamız katiyetle kelam konusu olacak” dedi.

Ancak bakan, Suriye’nin pek çok acil muhtaçlığının olduğunu, deniz yetki mutabakatı imzalamanın başka hususlarla kıyaslandığında acil bir durum olmadığını da ekledi.

Bakan Uraloğlu muahedenin nasıl olabileceğine dair bir ayrıntı vermese de Mavi Vatan doktrininin mimarlarından müstafi tümamiral ve akademisyen Cihat Yaycı’nın başkanı olduğu Türk Denizcilik ve Küresel Stratejiler Merkezi, bu mevzuda bir harita paylaştı.

“Suriye ve Türkiye ana karaları ortasındaki ilgiyi Kıbrıs Adası’nın çok ince bir uzantısı olan Karpaz Burnu’nun kesmemesi gerektiği” görüşüyle hazırlanan bu haritaya nazaran, Kıbrıs ile Suriye ortasındaki denizin bir kısmı da Türkiye’nin münhasır ekonomik bölgesinde kalıyor.

Öneri ne kadar gerçekçi?

Bölgedeki öbür ülkelerin de hak savlarını göz önüne alınca, böylesi bir muahede mümkün mü?

Ülkelerin deniz sonları ve kıta sahanlığının belirlenmesi süreçlerinde danışmanlık yapmış olan memleketler arası deniz hukuku uzmanı, Hollanda Deniz Hukuku Enstitüsü Yöneticisi Prof. Alex Oude Elferink, Suriye ile Kıbrıs ortasında kalan denizde Türkiye’nin hak tezinin temelsiz olacağını söylüyor.

BBC Türkçe‘ye konuşan Prof. Elferink’e göre “Deniz sonları hesaplanırken kimi adalara birtakım durumlarda daha düşük tartı verilebilir” ama Kıbrıs üzere büyük bir ada için bu mümkün değil:

“Türkiye’nin güçlü argümana sahip olduğu tek yer, pozisyonu ve boyutu prestijiyle Meis (Kızılhisar/Kastellorizo) Adası. O ada, Türkiye’nin deniz yetki alanında 12 millik karasularıyla sonlandırılabilir.

“Fakat Kıbrıs, Rodos yahut Girit için birebirini söylemek mevcut memleketler arası hukuka uygun değil.”

Prof. Elferink, iki devlet ortasında yapılan mutabakatların üçüncü devletler tarafından kabul edilmek zorunda olmadığını da ekliyor:

“Üçüncü bir ülkenin o bölgeye dair hak savı varsa, mutabakat imzalayan iki ülkenin o üçüncü ülkeyle de mutabakatı gerekir.

“Daha evvel bu 1960’larda Belçika ve Hollanda’nın Almanya tarafından hak sav edilen bir bölge üzerinde muahede yapması örneğinde yaşanmıştı. Milletlerarası Adalet Divanı, Belçika ve Hollanda’nın mutabakatının Almanya için bağlayıcı olmayacağına karar vermişti.”

‘Zorlu bir senaryo’

Prof. Çelikpala da bu haritanın “zorlu bir senaryo” olduğunu söylüyor.

Suriye’de devrilen Esad idaresinin başka ülkelerle güzel bir münasebeti olmadığı için bu çeşit muahedeler imzalamadığını fakat artık bunların gündeme gelebileceğini düşünüyor.

Çelikpala, “Bunlar Türkiye’nin önceliklendirdiği ve önemsediği senaryolar ve telaffuzlar. Libya örneğinde bu bir manada çalıştı ve bir muahede imzalandı. Lakin bölgedeki başka aktörler bunu kabul etmedi” diyor.

Suriye ve Türkiye ortasında muhtemel bir muahede için hazırlanan harita hakkında ise “Türkiye’de bir kısmın kabullendiği bir çerçeve bu. Ancak örneğin Ankara’daki Dışişleri Bakanlığı’nın perspektifinin bu olup olmadığını şimdi bilmiyoruz” sözlerini kullanıyor.

Bunun bir zorlamaya dönüşmesi durumunda Avrupa Birliği’nin de durum alacağını belirten Çelikpala, Kıbrıs sorunu de dikkate alındığında “çok kısa vadede bu çeşitten bir muahedenin imzalanacağını ve bölgesel istikrarlara tesir edeceğini düşünmüyorum” diyor.

Doğu Akdeniz ve Orta Doğu’da gaz ticareti, güç ve dış siyaset uzmanı olan Atlantic Council’dan Brenda Shaffer da şu anda tez etmemenin daha gerçek bir tercih olacağını düşünüyor:

“Şimdi bu türlü bir şey için harekete geçerlerse bu, Kıbrıs ve hasebiyle Yunanistan’ın devreye girmesine neden olacak ve bu da ABD Kongresi’nde Türkiye’ye karşı bir karara yol açabilir.”

BBC Türkçe‘ye konuşan Shaffer, ABD’de Ocak sonu misyona başlayacak Donald Trump’ın Türkiye’ye bakışının mevcut lider Joe Biden’den daha olumlu olduğunu da hatırlatıyor.

Yeni boru çizgileri görebilir miyiz?

Mısır, Gazze, İsrail ve Lübnan açıklarında keşfedilen gaz yatakları bölgedeki ülkeler için değerli birer fırsat sunsa da gergin münasebetler ve birbirine rakip deniz yetki alanları nedeniyle bu gazı Avrupa yahut Türkiye’ye taşıyabilecek bir boru çizgisi inşa edilemedi.

Şimdi Türkiye ile işbirliği yapan bir Suriye, böylesi bir boru sınırının Türkiye’ye ulaşmasını sağlayabilir mi?

Brenda Shaffer, İsrail gazının birkaç yıl evvel Mısır gazı olarak Suriye, Türkiye ve Avrupa’ya pazarlanmasının gündeme geldiğini ve Suriye’deki değişimin akabinde bu senaryonun tekrar gündeme gelmesini bekliyor.

Shaffer, İsrail ve Türkiye’nin Suriye’deki çıkarlarının ortak olduğu yorumunu yapıyor.

Prof. Çelikpala ise bunu söylemek için de çok erken olduğunu, İsrail’in Gazze’deki savaş devam ederken bu denklemin modülü olamayacağını düşünüyor.

Halihazırda İsrail ve Mısır’ın doğalgazı sıvılaştırarak (LNG) ilettiği sistemler kurduklarını hatırlatan Çelikpala, “Bu çeşitte bir boru çizgisine, hele istikrarsız ortamda, kaynak ayıracak yatırımcı bulmak mümkün değil” diyor ve bunun fakat Suriye açıklarında da gaz bulunması durumunda gerçekleşebileceğini söylüyor.

Devletler nasıl uzlaşabilir?

Doğu Akdeniz’de çok sayıda devletin birbiriyle çakışan hak argümanlarının bir biçimde müzakereyle sonuca bağlanması mümkün olabilir mi?

Prof. Elferink, Doğu Akdeniz’deki durumun çok karmaşık olması nedeniyle tahlil için tarafların siyasi iradesinin olması gerektiğini söylüyor.

Devletlerin “ekstrem” noktalardan müzakerelere başlamak istemesinin, müzakereleri çok zorlaştırdığını aktaran Prof. Elferink, buna Güney Çin Denizi örneğini veriyor:

“Çin’in hak savı o kadar ekstrem ki öbür devletler bu türlü bir sav ile memleketler arası hukukun öngördüğü ortasında bir müzakere yaptığında yeniden çok şey kaybetmiş olur.”

Devletlerin uyuşmazlıklarını memleketler arası mahkemelerde çözmesi de bir başka seçenek. Ama bunun için iki tarafın da bunu istemesi gerekiyor:

“Şu an mevcut memleketler arası hukuka göre Ege Denizi de büyük ölçüde Yunanistan’ın sularında kalıyor. ‘Bu adil mi’ diye sorabilirsiniz, ancak kurallar ve yasalar bu türlü.

“İki ülkenin Milletlerarası Adalet Divanı’na gitmesi bir seçenek. Yahut BM Deniz Hukuku Sözleşmesi’ne bakan Uluslararası Deniz Hukuku Mahkemesi’ne Türkiye bu mukaveleye taraf olmadığı için, özel bir mutabakatla gidilebilir.

“Fakat bunlar daima farazi. Zira Türkiye’nin yakın vakitte bu türlü bir şeyi tercih edeceğini düşünmüyorum.”

Bugüne kadar yaptığı değerlendirmelerin ve varsayımların memleketler arası mahkemelerin kararlarıyla büyük ölçüde uyuşan sonuçlar verdiğini belirten Prof. Elferink, “Uluslararası bir uzlaşmazlık tahliline gidilmesi halinde Türkiye’nin muhtemelen Mısır’la bir deniz hududu olacaktır ama bunun Mavi Vatan haritasında gösterilen kadar büyük bir alan olmayacağına kesin gözüyle bakıyorum” diyor.

Brenda Shaffer da Doğu Akdeniz’deki deniz hudutlarını deniz hukukunun değil siyasi iradenin çözebileceği görüşünde. Bölgedeki tüm uyuşmazlıkların tahlili yerine adım adım ilerlenebileceğini söyleyen Shaffer “Başkan Trump’ın misyona başlamasından kısa müddet sonra Cumhurbaşkanı Erdoğan ile görüşeceğini düşünüyorum” diyor ve ekliyor:

“Şimdi ABD’nin Akdeniz ve Orta Doğu’da müspet liderlik göstermesi için tarihi bir fırsat var.

“Bu, bölgedeki farklı aktörleri Amerikan liderliği altında bir ortada çalışabilmek üzere bir ortaya getirmek için bir fırsat olacak.”