Halide Edib Adıvar’ı Anıyoruz

Bugün Halide Edib Adıvar’ın vefat yıldönümü.

Türkçe edebiyatın, Ulusal Caba’nın ve Türkiye’de bayan çabasının kıymetli ismi 9 Ocak 1964’te, 80 yaşında hayata gözlerini yumdu.

Türkiye onu 1919 yılında Sultanahmet Meydanı’nda İzmir’in işgalini protesto mitinginde yaptığı tarihi konuşma, Kurtuluş Savaşı’ndaki rolü ve Ateşten Gömlek, Sinekli Bakkal, Vurun Kahpeye üzere kitaplarıyla hatırlıyor.

Bu fikirlerin ve yapıtların şekillenmesinde Londra’nın ise farklı bir yeri var.

Halide Edib, biri Osmanlı biri Türkiye Cumhuriyeti periyodunda olmak üzere iki sefer İngiltere’de yaşadı.

Londra’ya birinci defa 31 Mart Olayı’nın akabinde, 1909’da gitti ve bir yıl kaldı.

İkinci Londra ziyareti ise daha uzun bir “sürgün” periyoduydu.

Rejime muhalif bir kimlikle ülkesinden ayrıldıktan sonra bir vakitler işgaline direndiği İngiltere’ye yerleşti.

Ancak Londra artık onun için yabancı bir yer değil, entelektüel etrafına dahil olduğu bir kentti.

Paris, ABD ve Hindistan dahil yurt dışında yaşadığı 1924-1939 ortası devirde, Londra’da geçirdiği birkaç sene Halide Edib’i derinden etkileyecekti.

Aydınlar ve siyasetçilerle yan yana

Halide Edib 1909’daki gidişinde Londra’da eğitimci ve bayan hakları aktivisti Isabel Fry’ın yanında konakladı.

Fry onu, 1908’de İngiliz The Nation dergisinde yayımladığı, Türkiye’deki bayanların eğitimiyle ilgili Britanyalı bayanlardan takviye istediği mektubuyla tanımış, akabinde Türkiye’ye giderek okulları gezmiş ve bir çeşit danışmanlık vermişti.

1900’lü yılların başında Türk romanı üzerine uzmanlaşan ve Halide Edib ile ilgili araştırmaları olan akademisyen Kaitlin Staudt, BBC Türkçe‘ye yaptığı değerlendirmede Londra’da geniş bir etrafı olan Isabel Fry’ın Halide Edib için kıymetini vurguladı.

Fry, İngiltere’de aydın etrafın buluştuğu Bloomsbury topluluğunun kıymetli isimlerinden, ünlü sanat eleştirmeni ve ressam Roger Fry’ın kız kardeşiydi.

Halide Edib, bu dostluk sayesinde devrin entelektüel etrafı ve siyasi figürleri tarafından tanındı.

Grupta Türkiye ve Türk edebiyatına ilgi duyan Cambridge Üniversitesi profesörleri de vardı.

Staudt’a nazaran Halide Edib bu periyotta Virginia Woolf üzere feministlerle de vakit geçirdi.

Staudt, Halide Edib’in bu sırada İrlandalı siyasetçi John Dillon ile de görüştüğünü aktarıyor.

İkilinin İrlanda’nın özerklik hareketine dair konuştuklarını ve bunun Halide Edib’de Türk ulusalcılığının uyanmasında kıymetli yeri olduğunu söylüyor ve ekliyor:

“Bu periyotta, kendisi için ‘temsili demokrasinin sembolü’ olan İngiltere parlamentosuna yaptığı ziyaret de kıymetliydi. Bu aslında onun verdiği savaşın, sürgünde olmasının sebebiydi.”

Halide Edib, 1911’de Yeni Turan gazetesinde yayımlanan bir yazısında Londra’nın ne kadar ilham verici ve yaratıcı olduğundan bahsedecekti.

‘Türk kahvesi yerine İngiliz çayı’

Halide Edib 1920’li yıllarda tekrar Londra’ya gittiğinde artık burada dostları vardı.

Dönemin entelektüel etraflarında ve gazetelerinde “en güzel Türk muharrirlerinden biri” olarak anılıyordu.

Hakkında “dünyadaki en zeki bayanlarından biri” halinde yazılar çıkıyor, ismi Eleanor Roosevelt, Sarojini Naidu üzere isimlerle birlikte anılıyordu.

New York Times’da 1928 yılında yayımlanan bir portrede Halide Edib için şu sözler kullanılıyordu:

“1924’den beri İngilizlerin ortasında yaşıyor. 1920 yılında Anadolulu askerlerin tedarik ettiği bir kağnı otomobilinde kömür çuvallarının altına gizlenerek ellerinden kurtulduğu İngilizler.

“Bir ziyaretçi onu Londra’nın Hampstead semtindeki konutunda ziyaret etti. Dairesinin duvarlarında, yeşil kadife üzerine sırmayla Kur’an’dan ayetlerin yazılı olduğu levhalar değil, Londra’da binlerce öteki daireyi süsleyen asıllı Viktoryen fotoğraflar vardı. Türkiye’de genelde konuklara ikram edilen Türk kahvesi ve tatlılar yerine, konuğa çay ve sıcak İngiliz kurabiyesi ikram edildi.”

Oryantalist yaklaşımla çaba etti

Staudt’a nazaran bu devirde Halide Edib ile ilgili yayımlanan yazılarda sık sık Oryantalist bir bakış açısına rastlanıyordu.

Yoksul mahallelerde geçen kitapları anlatılırken bile “Boğaz’da dolaşmak üzere geldi” şekli yorumlar yapılıyordu.

Belki de bu yüzden, 1930’da yayımlanan Turkey Faces West (Yale University Press) üzere akademik yazılarında Halide Edib’in odağında Türk bayanlarına ait Oryantalist algıları ortadan kaldırmak vardı.

Halide Edib, bu devirdeki yazılarında İngiltere’nin Türkiye için uygarlaşma ve siyasi açıdan ne manaya geldiğini düşünüyor ve tartışıyordu.

O periyot Batı’nın temsilcisi olarak görülen İngiltere’nin Türkiye’den “benzersiz bir biçimde ileride ve feminist olduğu” kanısını eleştiriyordu.

Kitaplarını İngilizce yayımladı

Halide Edib, Ateşten Gömlek isimli romanını “Shirt of Flame” olarak İngilizceye çevirmişti. Kitap 1924’te Londra’da basıldı.

Ardından 1926’da ve 1928’de Londra’da anıları İngilizce olarak yayımlandı.

Halide Edib, Türk edebiyatında İngilizce basılan birinci kitaplardan birinin de müellifi.

“The Clown and His Daughter” (Soytarı ile Kızı-1935) ismiyle İngiltere’de yayımlanan kitabı daha sonra kendisi Türkçeye çevirmişti.

Bu kitap Türkçede Sinekli Bakkal (1936) olarak yayımlandı.

İngiltere’nin akabinde gittiği Fransa ve Hindistan’da da İngilizce kitaplar yayımlamaya devam etti.

Halide Edib’in İngilizceden Türkçeye kendi yapıtlarını çevirirken kimi kısımları değiştirdiğini belirten Staudt, bilhassa anılarının iki farklı kitap üzere olduğunu söz ediyor.

Örneğin, ortasının bozuk olduğu ve vefatına kadar Türkiye’ye dönmediği Mustafa Kemal Atatürk’ü eleştirdiği kısımlar Türkçe çevirilerde azalıyor.

Staudt, Sinekli Bakkal‘da bilhassa Abdülhamid ve 1930’ların başındaki periyotlar ortasında paralellik kurduğu kısımlara daha az yer verildiğini söylüyor.

“Kendisi de katiyen milliyetçilik ve ıslahat yanlısı olmasına karşın, bence bayanların rolü ve çağdaşlaşma ve batılılaşmanın nasıl olması gerektiği konusunda çok farklı düşünüyordu. Ve tenkit yaparken kendini İngilizcede daha rahat hissediyordu.”